Włocławek plasuje się wśród najstarszych miast w Polsce. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą już z około X wieku p.n.e., kiedy to istniała tu osada kultury łużyckiej. Natomiast w okresie późniejszym, około V wieku p.n.e., na terenie obecnego Włocławka funkcjonowała osada kultury pomorskiej. W IX wieku n.e. powstaje otwarta osada wczesnośredniowieczna nieopodal ujścia rzek Zgłowiączki do Wisły. Mieszkaocy ówczesnego grodu zajmowali się obróbką brązu, wytopem żelaza, hodowlą, rolnictwem, myślistwem i rybołówstwem. Rodziły się pierwsze kontakty handlowe. W pierwszej połowie XI wieku powstaje gród obronny, chroniony przez dwie rzeki, fosę i wał drewniano-ziemny. Wówczas dzięki randze grodu książęcego rozwijało się osadnictwo, dzięki czemu znaczenie Włocławka rosło.

Włocławek na średniowiecznej mapie. fot. Muzeum Historii Włocławka

Za panowania Bolesława Chrobrego Włocławek, obok Poznania i Gniezna, stał się kolejnym ważnym grodem, zwłaszcza z uwagi na swój charakter obronny ówczesnego państwa (800 pancernych i 2000 tarczowników-żołnierzy). W latach 1034– 1038, dzięki staraniom księcia Kazimierza Odnowiciela, gród we Włocławku zachowuje rolę centrum polityczno-administracyjnego Kujaw. Pierwsza lokacja miasta miała miejsce w połowie XIII wieku, kiedy to w najstarszej części dzisiejszego Włocławka wyodrębniły się dwa miasta – miasto katedralne (dawny gród książęcy, zlokalizowany w okolicy dzisiejszego pałacu biskupiego) i miasto niemieckie, które, jak sama nazwa wskazuje, składało się z napływowej ludności niemieckiej. W 1255 roku, za sprawą księcia kujawskiego Kazimierza I, miasto uzyskuje lokację na prawie chełmińskim (odmiana prawa magdeburskiego). Historycy sądzą, że Włocławek prawa miejskie mógł uzyskać znacznie wcześniej.

W wyniku podporządkowania miasta biskupom włocławskim doszło do przejęcia na własność „niemieckiego miasta”. Ta zależność trwała przez wiele wieków, co ukształtowało kierunek rozwoju Włocławka. Biskupi włocławscy w XIV wieku powiększyli swoje włości, między innymi o ówczesną wieś Łódź (opisaną w jednym z poprzednich artykułów). Tym samym w jeszcze większym stopniu miasto rywalizowało gospodarczo z ówczesnym krzyżackim miastem, którym był Toruń. Z uwagi na to, że przez wieki Włocławek był miastem biskupim, pomimo walk z krzyżakami (1329-1431, pokój toruński 1466), Szwedami (1657 i 1704–1705) oraz narastających w pierwszej połowie XIII w. sporami biskupów z władzą książęcą, które przyczyniły się do osłabienia roli Włocławka (zdobywa ją Brześć Kujawski), innowiercy nie mogli się tutaj osiedlać, byli wypędzani. Taka sytuacja trwała do XVIII w. Dopiero zaborca - Prusy (1806), potem Austria (1809) i Rosja (1707 i 1769, po 1815) ograniczył władzę biskupów i pod koniec XVIII, na początku XIX w. wieku miasto stało się otwarte na przybyszów różnych wyznań: judaizmu, katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu. 

Panorama Włocławka w rosyjskiej książce, XIX wiek. fot. ddwloclawek.pl

Dlatego też gdy przechadzałam się ulicami Włocławka, który zachował układ urbanistyczny średniowiecznego miasta (pomimo zmian układu przestrzennego, w związku chociażby z przeniesieniem katedry z placu nad Wisłą na wzgórze, które wcześniej zajmowało miasto lokacyjne), miałam wrażenie, że w jednej chwili jestem w Łodzi, a w następnej w Toruniu. To fascynujące. Ale po kolei.

Najważniejsze zabytki

Obecnie w granicach administracyjnych miasta Włocławek zostało zarejestrowanych 70 obiektów zabytkowych wpisanych do księgi rejestru zabytków województwa kujawskopomorskiego. Poza tym, zgodnie z danymi zawartymi w Gminnej Ewidencji Zabytków we Włocławku, istnieje w sumie 820 zabytków, z czego 790 obiektów zabytkowych i 30 zespołów zabytkowych. Oczywiście, wszystkich w jeden dzień wycieczki nie da się zobaczyć. Dotarłam do najważniejszych z nich, zlokalizowanych m.in. na Placu Kopernika. Są nimi: Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny usytuowana na dawnym Szlaku Piastowskim, kościół św. Witalisa, dzwonnica z 1854 r., budynki Wyższego Seminarium Duchownego, a także Muzeum Diecezjalne czy pomnik astronoma Mikołaja Kopernika, który, jak się przypuszcza, mógł uczyć się w szkole katedralnej we Włocławku.

Bazylika katedalna, fot. Szlak piastowski

Bazylika katedralna jest w ewenementem sztuki sakralnej średniowiecza. Jest jednym z najwyższych kościołów w Polsce (wysokość sięga 85 metrów). Historia tego przepięknego kościoła gotyckiego, przypominającego swoją bryłą kościół mariacki w Krakowie, sięga początków 1340 r., (konsekrowany w 1411 r.,). W środku znajdują się tu najstarsze witraże w kościele katolickim w Polsce (z 1350-1360 r.). Na uwagę zasługuje również nagrobek bpa Piotra z Bnina, autorstwa Wita Stwosza, polichromia autorstwa braci Stanisława i Zdzisława Jasioskich (1900–1901). W oknie prezbiterium znajdują się witraże Józefa Mehoffera (1938). Godna uwagi jest również kaplica Świętej Barbary (pierwotnie w prezbiterium), a także liczne cenne rzeźby i malowidła, których twórcami byli tacy artyści jak np. Jan Florentczyk czy Juan Correa de Vivar, oraz barokowe stalle (1683 r.).

Przy wejściu do prezbiterium stoi Wielki Krzyż Tumski, ufundowany na początku XVII. Na zewnątrz znajduje się zegar słoneczny. Istnieją przypuszczenia, ze mógł zostać wykonany przez Mikołaja Kopernika i (lub) jego domniemanego nauczyciela Mikołaja Wodkę. Katedra była rozbudowywana, a na przełomie wieków XIX i XX została gruntownie  przebudowana (np. w 1881 r. do trzykondygnacyjnych wież dobudowano dwie następne kondygnacje).

Wnętrze bazyliki. fot. polska-org.pl

Kolejną perła gotyku we Włocławku jest kościół św. Witalisa (ok. 1330 r.), który jest najstarszym zachowanym obiektem ceglanym w mieście. Świątynia została ufundowana przez bpa Macieja z Gołaoczy w 1330 r., zaraz po zburzeniu Włocławka i spaleniu dawnej katedry nad Wisłą przez Krzyżaków w 1329 r. Warto zaznaczyć, że w latach 1330–1411, tj. do czasu ostatecznego ukończenia budowy nowej bazyliki katedralnej WNMP, kościół Św. Witalisa spełniał rolę tymczasowej katedry. Potem został oddany do użytku znajdującego się w pobliżu szpitala (przytułku) pod wezwaniem Św. Witalisa. W 1866 r. Kościół przeszedł na wyłączny użytek seminarium (wierni zbierają się w nim jedynie na odpust Św. Witalisa, przypadający w drugą niedzielę maja i sporadycznie w innych okolicznościach). W XIX i XX wieku kościół Św. Witalisa wielokrotnie remontowano, malowano, zmieniano jego wystrój wewnętrzny. Świątynia Świętego Witalisa jest kościołem seminaryjnym Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku.

fot. Dzieje.pl

Z kolei znajdujące się nieopodal Katedry Wyższe Seminarium Duchowne, powstałe w 1569 r. jest jednym z najstarszych w Polsce. Obecny zespół budynków pochodzi z lat 1843, 1882–1900 (przebudowa) i lat 80. XX wieku. Charakteryzuje go styl historyzujący, z przewagą neogotyku. Biblioteka Seminaryjna pochodzi z 1843 r. Z seminarium i z miastem, przez ponad 30 lat związany był kardynał Stefan Wyszyński, który w 1924 r. ukończył studia seminaryjne, a następnie był wykładowcą. Przed budynkiem Seminarium stoi okazały pomnik upamiętniający ten fakt. Idąc dalej, w stronę nadwiślańskich bulwarów późnogotyckich, doszłam do kościoła św. Jana Chrzciciela z I połowy XVI w., dawnej fary miejskiej. Na uwagę zasługują m.in. kaplica zaprojektowana w 1565 r., której wykonawcą był prawdopodobnie płocki budowniczy Jan Baptysta Wenecjanin oraz cegły z datami w elewacji, pokazujące stan Wisły w czasie podtopień miasta. Przepiękna architektura przełomu gotyku i renesansu. Z tego ostatniego okresu zachowały się nieliczne zabytki w naszym kraju.

Kolejne zabytki

Co jeszcze warto zobaczyć? Z pewnością znajdujący się przy placu Wolności Kościół i klasztor o. franciszkanów reformatów pw. Wszystkich Świętych – zespół klasztorny (1639–1644), gdzie na uwagę zasługują m.in. unikalne drzwi pomiędzy prezbiterium kościoła a krużgankiem klasztoru (technika intarsji), w celu zachowania trójwymiarowego obrazu. Innym wartym uwagi zabytkiem jest Pałac Biskupi, zbudowany na miejscu średniowiecznego zamku. W czasie wojen napoleońskich pełnił funkcję szpitala wojskowego, następnie szkoły. Od 1858 r. ponownie należy do biskupów.

Pałac Biskupów. fot. Polskie Zabytki

Poza obiektami sakralnymi i duchownymi, do najstarszych obiektów świeckich zachowanych w mieście należy budynek dawnej kanonii z fundacji kanonika Stanisława Orłowskiego (1649 r.) przy ul. Gdańskiej 8, w którym obecnie mieści się Muzeum Biskupa Michała Kozala oraz Izba Pamięci Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Ponadto we Włocławku zachował się zespół budynków klasycystycznych z XVIII i XIX wieku zamkniętych w obrębie ulic 3 Maja, Przedmiejskiej, Brzeskiej i Plac Wolności, wpisany do rejestru zabytków jako Hotel Polski.

Gospodarka, przemysł, technologia

Wrócę teraz do Włocławka czasów znaczenia gospodarczego. W 1520 r. powstała tu królewska komora celna przy porcie (po pożarze – 1620 r. przeniesiona do Nieszawy), ze względu na dogodne położenie miasta pośrodku ziem polskich, na teren żyznych Kujaw, nad żeglowną i zasobną w duże ilości wody dolną Wisłę. To właśnie dlatego mieszczanie włocławscy posiadali własną flotyllę wiślaną, obsługującą spław towarów. W 1598 w mieście było 27 spichlerzy. Jednym z zachowanych jest Czarny Spichrz, wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w., usytuowany przy rogu ul. Wyszyńskiego i ul. Piwnej, czy spichrz z 1939 r. – przy ul. Zamczej 10/12 (obecnie – Zbiory Sztuki), czy też spichrz z 1848 r. – obecnie Muzeum Etnograficzne, (wg projektu Franciszka Turnelle’a – ówczesnego architekta miejskiego Włocławka).

Włocławek już w XVI wieku posiadał drewniane wodociągi, co było wówczas rzadkim rozwiązaniem. Świadczyć to może o zamożności miasta. W 1619 r. wybudowano dla seminarium nowy piętrowy budynek. Te warunki gospodarcze przyczyniły się do tego, że w latach rewolucji przemysłowej Włocławek stał się miejscem, gdzie rozkwitająca międzynarodowa finansjera lokowała wiele swoich inwestycji (Żydzi, Rosjanie, Niemcy). W 1816 uruchomiono tu przetwórnię cykorii Ferdynanda Bohma. W 1846 roku Włocławek liczył 6085 mieszkańców. W połowie XIX wieku pobudowano również fabryki maszyn rolniczych, fabrykę instrumentów i aparatów fizycznych, w mieście funkcjonowało także 14 browarów, huta szkła, cegielnia, tartaki oraz szereg innych przedsiębiorstw. We Włocławku zarejestrowano w tamtym okresie 42 różne rzemiosła skupiające ogromną ilość rzemieślników; w porcie włocławskim przy ulicy Gdańskiej stało w szczytowym okresie do 150 statków.

fot. Bolesław Sztejner

W 1862 miasto uzyskało połączenie kolejowe z innymi ośrodkami miejskimi w Królestwie Polskim. W 1899 roku bracia Cassirerowie otworzyli Fabrykę Celulozy. W 1900 roku Włocławek liczył już 22 971 mieszkańców. Na początku XX wieku rozwinął się przemysł fajansowy, ceramiczny, chemiczny, poligraficzny, metalowy i spożywczy. Przykładem włocławskiej architektury industrialnej może być widziany przeze mnie Pałac Cohna z lat 1881–1884 (ul. Kościuszki 12), wybudowany dla Ludwika Cohna - właściciela fabryki fajansu, tzw. Pałac Mühsama (ul. Kościuszki) - eklektyczny budynek z cegły licówki z bogatym tynkowym detalem architektonicznym nawiązujący do tradycji renesansu francuskiego (ok. 1894 r.), tzw. Willa Grodzkiego z 1920 r. (ul. Smolnej 7) oraz dawny Browar Bojańczyka, wzniesiony w latach 1832–1880, przebudowany na główną siedzibę Centrum Kultury Browar B. Obiekty robią wrażenie. Nawet obecne centrum handlowo-usługowe „Wzorcownia”, powstałe w miejscu dawnych fabryk, nawiązuje do architekturą XIXwiecznych budynków przemysłowych.

Zabytki, których nie ma

Warto również wymienić zabytki, które mimo bogatej historii miasta nie przetrwały. Są nimi między innymi: zamek biskupi, katedra romańska, ratusz na Starym Rynku, kościół św. Stanisława (obok zamku książęcego), klasztor cystersów i kościół św. Gotarda na Zawiślu, kościół św. Jerzego przy ul. Juskiej, kościół św. Wojciecha przy ul. Brzeskiej, synagogi (ul. Żabia 14 i Królewiecka 17), cerkiew św. Mikołaja (plac Wolności), pałacyk przy ulicy Chopina i wreszcie dworzec kolejowy, zabytkowe fabryki, średniowieczne stare miasto oraz koszary wojskowe (ul. Żytnia).

Akcent włoski

Włocławek w swojej historii ma również ciekawostki. Otóż w okresie powstania styczniowego we Włocławku został stracony pułkownik Stanislao Bechi, Włoch, walczący po stronie Polaków. W kościele Santa Croce we Florencji znajduje się płaskorzeźba upamiętniająca jego bohaterstwo. Na koniec nie można nie wspomnieć o walorach rekreacyjno-przyrodniczych Włocławka. Mam tu na myśli jeziora. W pobliżu miasta jest ich kilka, np. Jezioro Wikaryjskie i Jezioro Czarne. To cel kolejnej mojej wycieczki…

Jezioro Czarne. fot. OSiR Włocławek

Jak większośd miast, także Włocławek ma blaski i cienie w swojej historii. W dniu 19.10.1984 r., obok włocławskiej zapory nad Wisłą, zamordowany i wrzucony do rzeki przez funkcjonariuszy SB został ks. Jerzy Popiełuszko. W miejscu, w którym wyłowiono zwłoki Księdza ustawiono krzyż. Łatwo obliczyć, że w tym roku mija czterdziesta rocznica tego tragicznego wydarzenia…. Cześć jego pamięci!.